Ticaret-Faiz-Nema-Banka-Kredi-Çek vs gibi soru cevap konular

TİCÂRÎ VE İKTİSÂDÎ HAYATLA İLGİLİ
BAZI SORULAR VE CEVAPLARI

Pa ra, Kre di, Ban ka cı lık ve Fa iz le İl gi li Me se­le ler
Alış-Ve riş te Kâr ve Va de Far kı
Se lem le İl gi li Me se le ler
Şir ket le İl gi li Me se le ler
Ki ra Ak di, İş ve Hiz met söz leş me si ile İl gi li Me se le ler
Tra fik Ka za la rı ile İl gi li Me se le ler
Tra fik Ka za la rı ile İl gi li Me se le ler
Ka ra bor sa cı lık la İl gi li Me se le ler>I- PA RA, KRE Dİ, BAN KA CI LIK VE
FA İZ LE İL Gİ Lİ ME SE LE LER

Ana çiz gi le riy le fa i zi açık lar mı sı nız?

So ru: Ner dey se Kur’an’ın ya sak la dı ğı “ha­ram fa iz”in bu gün kal ma dı ğı söy le ni yor. De ği şik uy gu la ma lar la he men pek çok ko nu fa iz ol mak­tan çı ka rıl mış bu lu nu yor. Borç alış-ve ri şi al tın ve dö vi ze dön dü, kim se ödünç ver mek is te mi yor vs. Fa iz ya sa ğı nın ge nel çer çe ve si ne dir? Ri ba ile fa­iz ara sın da fark var mı dır? Kur’an ne yi ya sak lı­yor? Ha ki ka ten va de far kı, enf las yon far kı, enf­las yon ora nın da ki ban ka fa i zi vs. fa iz ya sa ğı kap sa mı na gir mi yor mu? Top lu bir de ğer len dir­me ya par mı sı nız?

Ce vap:

Kur’an-ı Ke rim ve sün net te ki ife de siy le “ri­ba”nın ya sak lan dı ğın da ve bu nun uh re vi ce za sı­nın ağır lı ğın da şüp he yok tur. An cak “ri ba” kap­sa mı na ne le rin gi rip gir me di ği ve ri ba nın il le ti ko nu sun da müc te hit ler ara sın da gö rüş ay rı lık la rı ol muş tur. Bir ha ra mın kap sa mı nı be lir le mek için ön ce onun ta ri fi ni ya pıp, il le ti ni be lir le mek ge re­kir. Meselâ; iç ki ya sa ğı nın il le ti “sar hoş et me (iskâr)” ni te li ği dir. Bu ni te lik han gi çe şit yi ye cek ve ya içe cek ler de bu lu nur sa o da ya sak kap sa mı­na gi rer. Bu içe ce ğin şa rap, ra kı, vis ki ya da bi ra adı nı al ma sı so nu cu de ğiş tir mez.

Bu yüz den ön ce ri ba nın il le ti ve ta ri fi üze­rin de dur mak ge re kir.
Ha ne fi le re gö re, öl çü ve ya tar tı ile alı nıp sa­tı lan şey le rin ken di cin si ile de ği şi min de bir ta raf için ko nu lan faz la lık ri ba ol du ğu gi bi, ay nı ve ya de ği şik cins le rin ve re si ye sa tı şın dan do ğa cak hükmî faz la lık nesîe ri ba sı adı nı al mış tır. Meselâ; 100 gram al tın 120 gr. al tın la ve ya bir ton buğ da yı 1,5 ton buğ day la pe şin ve ya va de li mü ba de le de ri ba ger çek le şir. Stan dart mal lar da cins ler de ği şik ol sa bi le sa tı şın pe şin ya pıl ma sı esa sı ge ti ril miş tir. Meselâ; al tı nı gü müş le, buğ­da yı ar pa ile ve ya in şa at de mi ri ni çi men to ile mü ba de le de mik tar lar fark lı ola bi lir, fa kat de ği­şi min pe şin ya pıl ma sı ge re kir. An cak al tın, gü­müş ve ya bun la rın ye ri ne ge çe bi len na kit pa ra ile di ğer stan dart (mislî) mal la rın pe şin ve ya ve­re si ye ola rak sa tıl ma sı, ya da bun la rın pa ra pe­şin mal ve re si ye bir mu a me le olan “se lem” ak di­ne ko nu ya pıl ma sı müm kün ve ca iz dir.
Böy le ce va de nin bağ la yı cı ol ma dı ğı “karz-ı ha sen” ve na kit pa ra kar şı lı ğı ve re si ye sa tış lar la se lem ak di, İslâm top lu mu nun bu mu a me le le re olan ih ti ya cı ne de niy le özel nass’lar la (ayet-ha­dis) meş ru kı lın mış tır.

Fa i zin il le ti cins ve mik tar bir li ği dir. Bu na gö re öl çü ile alı nıp sa tı lan şey ler de cins ve öl çü bir li ği, tar tı ile alı nıp sa tı lan şey ler de ise cins ve tar tı bir li ği ri ba ce re yan eden şey ler de or tak ni­te lik ya ni il let tir.1 İş te bu ni te lik ger çek le şen şey ler de ay nı cin sin faz la lık la de ği şi min de “faz­la lık”, ay nı ve ya de ği şik cin sin va de li de ği şi min­de va de (hükmî faz la lık) ri ba sa yı lır.

Kur’an-ı Ke rim’de; “Eğer ri ba dan tev be eder se niz ana pa ra nız si zin dir.”2 bu yu rul du ğu na gö re, ta raf lar ara sın da “ana pa ra”nın üs tün de olan bir faz la lı ğın ri ba sa yıl dı ğın da şüp he yok tur. “Ca hi liy ye ri ba sı” adı ve ri len bu ri ba çe şi di nin na sıl ce re yan et ti ği ke sin ola rak bi li ni yor du. İbn Rüşd el-Ha fid (ö.520/1126) bu nu şöy le açık lar:

“Ca hi liy ye ri ba sı, üze rin de it ti fak edi len bir ri ba çe şi di olup, ya sak lan mış tır. On lar faz la sı nı al mak üze re ödünç ve ri yor lar ve va de ta nı yor­lar dı. Bu iş lem şöy le olu yor du; borç lu ala cak lı ya “Ba na va de ta nı, ben de sa na olan bor cu mu art­tı ra yım” di yor du. İş te Hz. Pey gam ber’in Ve da Hac cı’nda ki söz le rin de kas det ti ği bu ri ba dır.3

İbn Ce rir et-Ta be ri de bu ko nu da şu bil gi yi ve rir: “Ca hi liy ye arap la rı şöy le di yor du; Al lah’ın kul la rı na he lal kıl dı ğı alım-sa tım (bey’) ri ba gi bi­dir. Öde me ta ri hi ge len borç lu, ala cak lı sı na “ba­na va de yi art tır, ben de bor cu mu art tı ra yım” der, bu nu ya par lar sa ken di le ri ne; iş te he lal ol­ma yan ri ba bu dur, de ni lin ce de şöy le ce vap ve­rir ler di: Bi zim için ma lı ilk de fa sa tar ken sa tış be de li ni art tır mak la, bu ma lın ve re si ye sa tıl ma sı ha lin de va de sin de öden me yen bor cu, ye ni bir va de ta nı ya rak art tır mak ara sın da hiç bir fark yok tur.”4

Ri ba nın kap sa mı Uba de b. es-Sa mit (r.a)’ten nak le di len şu ha dis le ge niş le til miş ve stan dart (mislî) eş ya da ri ba ce re yan eden şey­ler ara sı na alın mış tır: “Al tın al tın la, gü müş gü­müş le, buğ day buğ day la, ar pa ar pay la hur ma hur may la ve tuz tuz la mis li mis li ne eşit ve pe şin ola rak sa tı lır lar. An cak mad de ler fark lı cins le de ğiş ti ri le cek se, pe şin ol mak şar tıy la, is te di ği niz gi bi sa tış ya pı nız.”5 Bu ha di sin Müs lim' de ki ri va­ye tin de; “Her kim faz la ve rir ve ya alır sa, şüp he­siz ri ba yap mış olur. Bu ko nu da alan da ve ren de eşit tir " 6 İla ve si var dır.

Ço ğun luk müc te hit le re gö re, bu ha dis te zik­re di len al tı mad de “ör nek ka bi lin den” olup, or­tak ni te lik bun la rın ağır lık ve ya ha cim öl çü sü ile alı nıp sa tı lan mal lar dan ol ma sı dır.
Bu na gö re ti ca ri ha yat ta önem li yer tu tan pa ra ve dö viz iş lem le ri nin ve sar raf la rın tüm al­tın, gü müş ve zi net iş lem le ri nin pe şin ol ma sı ge­re kir. Di ğer yan dan mislî mal la rın da ay nı cins le de ği şi mi nin eşit ve pe şin ol ma sı, de ği şik cins le­rin ise mik ta rı fark lı ol mak la bir lik te yi ne pe şin mü ba de le ye ta bi tu tul ma sı ge re kir.6
İslâm’da fa iz ya sa ğı ile ri zi ko ya gir mek si zin pa ra ha re ket le ri so nu cun da mik ta rı ön ce den be­lir le nen bir ge lir el de et me yo lu nun ka pa tıl ma sı amaç lan mış tır. Bu ara da ta sar ruf sa hip le ri nin doğ ru dan ya tı rı ma yö nel me le ri ye ri ne ban ka gi bi bir ta kım ara cı ku ru luş la rın dev re ye gir me si ve kre di le rin fa iz ma li yet le riy le bir lik te mü te şeb­bis le re in ti ka li de ön len mek is ten miş tir. Bu nun ya nın da dar da bu lu nan la rın pa ra ih ti ya cı nı kar şı­la ma da fa i zin dev re ye gir me si bu dar lı ğı da ha da ar tır mak ta dır.

Di ğer yan dan karz ola rak ve ri len na kit pa ra ve ya mislî mal la rın ge ri ve ril me sin de faz la lı ğın ol ma sı için, bun la rı ilk ola rak ve rir ken, bu faz la­lı ğın “şart ko şul ma sı” ve ya top lum da “örf leş miş” bu lun ma sı ge re kir. Ak si hal de borç lu nun ken di li­ğin den ve re ce ği faz la lık ve ya baş ka bir cins mal­dan tek yan lı is tek le ila ve ede ce ği bir he di ye fa­iz sa yıl maz. Meselâ; ödünç bir pa ra yı ve rir ken “yıl so nun da %70 faz la sı ile ge ri alı rım” de mek, bu faz la lı ğı fa iz ya par ken, böy le bir şey ko nu şul­mak sı zın, borç lu yıl so nun da ken di li ğin den faz la bir şey ver se bu ca iz olur. Çün kü öde mek zo run­da ol ma dı ğı bir faz la lı ğı ken di is te ği ile üst len­miş ve bir te ber ru ola rak ver miş bu lu nur. Ni te­kim Hz. Pey gam ber’in de bor cu nu zi ya de ede rek öde di ği ve “si zin en ha yır lı nız bor cu nu en gü zel şe kil de öde ye ni niz dir” bu yur du ğu nak le dil miş­tir.7

******************************************

Çek kır dır ma fa iz li bir mu a me le mi dir?

So ru: Ba bam, bir ar ka da şı nın 15 mil yon luk çe ki ni 12 mil yon na kit ve re rek boz du. Bu nun hük mü ne dir? Bu pa ra yı ba na ve ya evi mi ze sar­fe der se ne yap ma lı yım?

Ce vap: Çek ve ya se ne din va de sin den ön ce pa ra ya çev ril me si ne “kır dır ma” de nir. Bu nu iki du ru ma gö re dü şün mek ge re kir. Eğer asıl borç lu va de sin den ön ce bor cu nu er ken öde mek is ter se bu müm kün ve ca iz dir. Ala cak lı bu er ken öde me­den do la yı bir mik tar in di rim de ya pa bi lir. Çün kü bir ala ca ğın ta ma mı nı bi le al ma ma, ba ğış la ma hak kı na sa hip olan ala cak lı nın bu nun bir bö lü­mü nü al ma ma hak kı nın da bu lun du ğun da şüp he yok tur.

An cak, çe kin be de li ni üçün cü bir ki şi, va de­sin den ön ce öder ve ala cak lı, çek be de lin de in di­rim yap mış olur sa, bu zim met bor cu olan bir ala­ca ğı (deyn) mik ta rı fark lı baş ka bir deyn’le ve re­si ye mü ba de le et mek olur ki, ara da ki fark “fa iz” olur. Bu na gö re so ru da be lir ti len iki mil yon TL. fark fa iz dir. Ço cuk la rın bu ko nu da ebe veyn’ini uyar ma ve ger çe ği söy le me hak kı var dır. An cak böy le bir mu a me le yi dü zelt me im ka nı ol maz sa, ba ba nın mal var lı ğı çok ol du ğu tak dir de he lal olan ço ğun luk ser vet ten ya rar lan mak mü bah olur (ay rın tı için bk. “Zim met bor cu olan şey le rin sa tı şı” ko nu su).

*******************

Dev let me mur la rı na da ha ön ce den ke si len ta sar ruf lar için “nemâ” adı ile öde nen ge li rin hük mü ne dir?

So ru: Dev let me mur la rı na ta sar ru fu teş vik pri mi ke sin ti le ri nin ge li ri o la rak öde nen “Nemâ”nın hük mü ne dir? Ana pa ra nın yüz de 6’sı­nı dev let ve ri yor, bu da bi zim sa yı lır mı? Eğer ne ma’lar ca iz de ğil se, pa ra mı zın de ğe ri ni ko ru­mak için ne ya pa bi li riz?


Ce vap: Dev le tin, me mur ma aş la rın dan kes­ti ği ta sar ru fu teş vik prim le ri, mev zu a tı uya rın ca bir fon da top lan mak ta ve yük sek ge lir ge ti ren ya tı rım lar da kul la nıl ma sı ön gö rül mek te dir. Bir kaç yıl dan be ri bu ke sin ti ler için “nemâ” adı ile bir ge lir da ğı tıl mak ta dır. Bu ta sar ruf lar hiç ça lış­tı rıl ma dan bir ka sa da bek le til se bi le, ke sin ti le re baş la nır ken me mur lar la zi ya de için bir söz leş me ya pıl ma dı ğı ve bu ko nu da örf de bu lun ma dı ğı için dev le tin bü tün me mur la ra ve re ce ği böy le bir ge lir (ne ma) atıy ye ni te li ğin de meş ru olur du. Kal dı ki, bu ta sar ruf lar ge lir ge ti ren ya tı rım lar da kul la nıl dı ğı için, emek li san dı ğın da ol du ğu gi bi bu fo nun mal var lı ğı sü rek li ola rak bü yü mek te ve do la yı sıy la da hak sa hip le ri nin pa yı art ma ya de vam et mek te dir.

So nuç ola rak, ta sar ruf ke sin ti le ri fo nun dan her üye, ne ma de ni len faz la lı ğı ala bi lir. Me mur la bu ko nu da ön ce den bir fa iz söz leş me si nin ya pıl­ma mış ol ma sı ve ya bir ör fün oluş ma ma sı, di ğer yan dan da ğı tı lan ne ma nın, fon da bi ri ken tasar­ruf la rın iş le til me sin den doğ ma sı meş ru olu şu nun be lir ti le ri dir.
An cak böy le bir fo nun, tek nemâlandırma kay na ğı nın ban ka fa i zi ol ma sı ha lin de, faz la lı ğı al ma nın ca iz ol ma ya ca ğın da açık lık var dır. Bu yüz den mü’mi nin ken di or tak ol du ğu ve hak sa­hi bi bu lun du ğu “Emek li San dı ğı”, “Sos yal Si gor­ta lar Ku ru mu”, “Bağ kur” ve “Ta sar ruf la rı Teş vik Fo nu” gi bi kay nak la rın na sıl iş le til di ği ni, ca iz ol­ma yan ge lir kay nak la rı nın bu lu nup bu lan ma dı ğı­nı araş tır ma ve so nu cu na gö re amel et me gö re vi var dır. Çün kü bir dö nem de meş ru ya tı rım lar da kul la nı lan bir fo nun, baş ka bir dö nem de meş ru ol ma yan ya tı rım la ra yö nel til di ği de gö rül mek te­dir.

******************************

Ban ka nın me mu ra ta nı dı ğı tü ke tim kre di si kul la nı la bi lir mi?

So ru: Ma aş la rı mı ban ka dan çe ki yo rum. Bu ara da ban ka 3 mil yon li ra lık bir kre di kul lan ma hak kı ta nı yor. Kre di bor cu ve fa i zi ise ma a şım­dan ke si li yor. Böy le bir kre di yi kul la na bi lir mi­yim?

Ce vap: Ban ka nın ta nı dı ğı kre di fa iz siz olur­sa kul la nı la bi lir. Yal nız mas raf ka dar bir faz la lık ek le nen kre di yi kul lan mak da müm kün dür. Ma a­şın bir ban ka ara cı lı ğı ile alın ma sı yü zün den, bu ban ka nın bir kar şı lık bek le me den bel li mik tar da kre di imkânı sağ la ma sı ise karz (ödünç) hük­mün de olur. An cak fa iz esa sı na da yan ma yan fi­nans kay nak la rı ile il gi len mek, islâm top lu mu nu fa iz il le tin den ko ru yup, mü te şeb bis le ta sar ruf sa hip le ri ni ara cı sız ve doğ ru dan bu luş tu ra cak olan al ter na tif le re yö nel mek mü’mi nin şi a rı ol­ma lı dır.

*******************

Yal nız bir böl ge de gö rev li me mur la rın ma a­şın dan ya pı lan ke sin ti le rin üç yıl son ra zi ya de ile ge ri ve ril me si­nin hük mü ne dir?

So ru: Ola ğa nüs tü Hal böl ge sin de ma aş la rı­mız dan her ay bir mik tar pa ra ke si li yor. Bu pa ra­lar üç yıl son ra ge ri ve ri lir ken, o yı lın en yük sek fa i zi nin yüz de si ile çar pı la rak öde ni yor. Bu ra da alı nan pa ra helâl mi ha ram mı?

Ce vap: Bir böl ge de gö rev li me mur lar dan her ay ke si len bu pa ra lar, eğer ge lir ge ti ren meş ru ya tı rım lar da ne ma lan dı rı lı yor sa, üç yıl son ra ana pa ra ve faz la sı nın ca iz olu şun da bir şüp he bu lun maz. Bu ke sin ti le rin ne re de kul la nıl­dı ğı bi lin mek si zin, dev let üç yıl son ra bel li oran­da faz la lık ve ri yor sa, bu, kar şı lık lı “şart koş ma” ve ya “örf leş me” ol mak sı zın borç lu nun ken di li­ğin den ver di ği faz la lık ni te li ğin de olur ve ala na meşrû bu lu nur.

**********************

Fi nans Ku rum la rı nın da ğıt tı ğı kâr fa iz ni te li­ğin de mi dir?

So ru: “Fa iz siz fi nans ku rum la rı”nın iş lem le ri İslâm’ın fa iz ya sa ğı içi ne gi rer mi? Da ğıt tık la rı kâr nis bet le ri he men he men fa iz oran la rı ile ay nı çiz gi de de vam edi yor. Son ra kâr ve za rar or tak­lı ğı tam de ğil miş gi bi bir du rum var. Bun la rın bü­tün iş lem le ri fa iz dı şı mı dır? Bun lar, İslâm eko­no mi si nin fi nans prob le mi ni çö ze bi le cek bir ça re mi dir?

Ce vap: Fa iz siz fi nans ku rum la rı ta sar ruf sa­hip le ri ile iş let me ara sın da ki mu a me le ba kı mın­dan İslâm’da ki “Mu da ra be (Emek-Ser ma ye Or­tak lı ğı)” esa sı na da ya nır. Fi nans ku ru mu iş let­me ci (mu da rib), bu iş let me le rin kâr-za rar ka tı­lım fon la rı na pa ra ya tı ran lar ise, ser ma ye sa hi bi (re’sül mal) ta ra fı nı oluş tu rur.
İş let me çe şit li va de ler de ya tı rı lan ser ma ye­le ri, va de si ne gö re 3 ve ya 6ay, 1 yıl, 3 yıl gi bi kâr-za rar ka tı lım fon la rın da top lar ve bun la rı va de so nun dan ön ce ge ri dö ne cek şe kil de fi­nans man ola rak mü te şeb bis le re kul lan dı rır. Gü­nü müz İslâmî fi nans ku ru luş la rı nın pa ra kul lan­dır ma yön tem le ri şun lar dır. Mu da ra be, Mu şa re­ke, Mu ra ba ha ve Le a sin (ki ra la ma). Bun la rı kı sa­ca açık la ya ca ğız.

a) Mu da ra be:
İş let me; ser ma ye sa hip le riy le ken di ara sın­da ki iliş ki ler ba kı mın dan mu da ra be (emek-ser­ma ye) esas la rı na ta bi ol du ğu gi bi, ba zı fon la rı, yi ne bu yol la mü te şeb bis le re ak ta ra bi lir. Bu tak­dir de fi nans ku ru mu ile mü te şeb bis ara sın da “alt mu da ra be” iş le mi söz ko nu su olur. Meselâ; bir in şa at mü te ah hi di, üç yıl lık fon dan mu da ra be yön te mi ile beş mil yar Türk li ra sı alıp, 50 da i re in şa ede rek top lam 25 mil yar li ra ya sa tış la rı nı ger çek leş tir se kârın %20’si mü te ah hi de ait ol­mak üze re an laş ma ya pıl mış sa kârın dört mil ya­rı mü te ah hi de, 16 mil ya rı da fi nans ku ru lu şu na ait olur. Fi nans ku ru lu şu sta tü sü ge re ği %20 kârı iş let me pa yı ola rak alı yor sa, yu ka rı da ki in­şa at ör ne ğin de ki ka lan 16 mil yar kârdan %20 olan 3.2 mil ya rı alır ve ge ri ka lan 12.8 mil ya rı da ana pa ra ile bir lik te, mev du at sa hip le ri ne üç yıl lık dö nem kârı ola rak da ğı tır.
Bu na gö re, ana pa ra üç yıl da 3, 56 kat art­mış bu lu nur. Bu fo na bir mil yon li ra ya tı ran, 3, 56 mil yon li ra ge ri alır. An cak fo nun ge ri ka lan fi nans ma nı nın baş ka alan la ra kul lan dı rıl ma sı so­nu cun da bu or ta la ma aza la bi lir ve ya da ha da ar­ta bi lir.
Gü nü müz de fi nans ku ru luş la rı mu da ra be yö­ne ti mi ni kul lan mak ye ri ne bü yük öl çü de pe şin pa ra ile mal alıp va de li sat ma yo luy la fi nans man kul lan dır ma yı ter cih et mek te dir. Bu da kâr mar­jı nı dü şü ren et ken ler ara sın da dır.
b) Müşâreke:
Mü şa ra ke “ser ma ye or tak lı ğı” de mek tir. Fi­nans ku ru lu şu ba zı pro je ler için ken di öz ser ma­ye si ile va de si uy gun olan ka tı lım fo nun dan da ser ma ye ko ya rak, ya tı rım ya pa bi lir. Meselâ; 100 mil yon ken di öz ser ma ye sin den 100 mil yon da mev du at sa hip le ri ne ait fon dan ala rak ti ca ret işin de kul la nır. Bu ra da kâr, an laş ma esas la rı na gö re pay la şı lır ken, za ra ra ser ma ye oran la rı na gö re kat la nı lır.

c) Murâbaha:
Pe şin mal alıp va de li sat ma yo luy la fi nans­man kul lan dır ma yo lu dur. Bu ra da, meselâ; fi­nans ku ru lu şu bir fir ma nın si pa ri şi üze ri ne 500 mil yon li ra ya sa tın al dı ğı bir ma lı, bir yıl tak sit le öden mek üze re fir ma ile an laş ma ya pıl mış sa, fa­iz ve enf las yon oran la rı nı dik ka te ala rak ek li ye­ce ği bir kârla te şeb büs sa hi bi fir ma ya sa tış ya­par. %65 kâr ek le miş se, ma lın fi ya tı 825 mil yon li ra olur.
Gü nü müz de fi nans ku ru luş la rı ge nel ola rak fon la rı nı pe şin pa ra ile mal alıp va de li sat ma yo­luy la kul lan dır mak ta dır lar. Hat ta bu şe kil kul­lan dır ma nın ora nı %90’nın üs tün de dir. Va de li sa tış ta fi ya tın çok yük sek tu tul ma sı mü te şeb bis­le rin fa iz li ban ka la ra yö nel me si ne yol aça ca ğı gi bi, sa tış be de li nin çok dü şük tu tul ma sı da da­ğı ta ca ğı kârı azal ta ca ğı için ta sar ruf sa hip le ri nin bir bö lü mü nün yi ne da ha yük sek fa iz al mak için ban ka la ra yö nel me si ne se bep ola bi lir. Bu yüz­den fi nans ku ru luş la rı pe şin alıp va de li sa tış ta ban ka fa iz oran la rı ile ül ke de ki enf las yon oran­la rı nı dik ka te ala rak kâr ora nı ek le mek zo run da ka lır lar. Bu da so nuç ta bu ku ru luş la rı fa iz oran­la rı na ya kın kâr da ğı tı mı na sev ke der. Hal kın na­za rın da da ban ka ya ya kın ve ben zer ku ru luş lar ima jı mey da na ge ti re bi lir.
Bu yüz den fi nans ku ru luş la rı nın Mu ra ba ha lı sa tış ye ri ne Mu da ra be yön te mi ni yay gın laş tır­ma sı İslâm ban ka cı lı ğı nın ru hu na da ha uy gun­dur. Ger çi İslâm fa kih le ri nin bü yük ço ğun lu ğu va de li sa tış ta ek le ne cek “va de far kı”nın meş ru ol du ğu nu söy le miş ler dir. Fa kat bu nu sü rek li bir ka zanç sağ la ma yo lu ola rak dü şün me me li dir.

d) Le a sing (fi nan sal ki ra la ma) yön te mi
İslâm’da men kul ve ya gay ri men kul le rin ki­ra ya ve ril me si meş ru gö rül müş tür.Fi nans ku ru­luş la rı bu yön tem le so yut bir ki ra söz leş me si ni sür dür mek ye ri ne, so nuç ta ma lı sat ma yı amaç la­mak ta dır lar. An cak doğ ru dan sa tış ye ri ne, ki ra­la ma sü re si so nun da mül ki ye tin alı cı ya geç me si esa sı (le a sing), ta raf lar için bir ta kım ma li ko­lay lık lar sağ la mak ta dır.
Meselâ; ye ni bir yol cu oto bü sü nü bu yön­tem le al mak is te yen müş te ri ya nın da bu araç, meselâ; 4 yıl sü rey le ki ra lık ola rak kal mak ta, an cak ya pı lan baş ka bir sa tış söz leş me si ile dört yıl sü rey le öde ye ce ği tak sit ler be lir len mek te dir. Bu na gö re alı cı, “ki ra be de li + sa tış be de li” ol­mak üze re iki çe şit be de li dört yıl sü rey le öde­mek te ve dör dün cü yı lın so nun da ma lın mül ki ye­ti alı cı ya in ti kal et ti ril mek te dir.
So nuç ola rak; fi nans ku rum la rı nın doğ ru dan fa iz le iş gör dük le ri söy le ne mez. An cak bun la rın Mu ra ba ha lı yön tem ya nın da mu da ra be yi yay gın­laş tır ma yı amaç la ma la rı ge re kir.

Resmî da i re le rin al dı ğı ge cik me zam mı fa­iz mi dir?

So ru: Ver gi da i re le ri, SSK, Bağ-Kur, TEK, İS­Kİ vs. prim ve ya ala cak ge cik me le ri se be biy le “ge cik me zam mı” uy gu lu yor lar. Bu fa iz mi dir?

Ce vap: Sö zü edi len da i re ve ku ru luş la rın za­ma nın da öden me yen prim ve ya ala cak la ra uy gu­la dık la rı “ge cik me zam mı”, dev le tin koy du ğu bir çe şit pa ra ce za sı ni te li ğin de dir. Bu ce za nın bir ayı rım yap ma dan her ke se uy gu lan ma sı, ger çek öde me gü cü olan la, ol ma ya nın be lir len me me si sos yal ada let ba kı mın dan hak sız lık lar do ğu rur. Böy le bir mü ey yi de ol ma yın ca da borç la rı nı her­kes va de sin den son ra ya bı rak ma ya baş lar ki bu da bu ku ru luş la rın iş gör me si ni en gel le ye bilir.
Di ğer yan dan ka ğıt pa ra nın sağ lam bir kar­şı lı ğa bağ lan ma ma sı yü zün den eko no mi si güç lü ül ke le rin pa ra sı özel lik le ge ri kal mış ül ke ler de de ğer ka za nır ken, bu ül ke le rin ken di pa ra sı sü­rek li ola rak de ğer kay bet mek te dir. Bu yüz den, ala cak lı nın rı za sı dı şın da borç la rın er te len me si ha lin de, bir ayı aşan ge cik meler de ka na a ti miz ce ka ğıt pa ra yı ilk çı kı şın dan be ri asır lar dan bu ya­na ya pıl dı ğı gib i al tı na en deks le ye rek de ğer kay bı nı kar şı la mak hak ka ni ye te da ha uy gun­dur.(bk. İslâm' da pa ra so nu su).

*************************

Ve re si ye al tın ve ya dö viz sa tı şı, ca iz mi dir?

So ru: Ve re si ye ola rak al tın ve ya dö viz sa tı­şı, meselâ; ön ce dö viz, son ra türk li ra sı ve ya ön­ce TL, son ra dö viz ve ya al tın ve ril mek üze re sa­tış ya pıl sa bu ca iz mi dir?
Ce vap: Al tın, gü müş, na kit pa ra ve ya dö viz mü ba de le si nin pe şin ola rak ya pıl ma zo run lu lu ğu var dır. Çün kü, al tı mad de nin zik re dil di ği ha dis­te; al tın, gü müş, buğ day, ar pa, ku ru hur ma ve tu zun ken di cins le riy le pe şin ve eşit mik tar da, al tın ve gü mü şün ken di ara sın da, di ğer le ri nin de ken di ara la rın da de ği şik cins le rin pe şin mü ba de­le edil me si esa sı ge ti ril miş tir.

An cak bu gi bi na kit pa ra ve ya mislî mal la rın mü ba de le sin de karz-ı ha sen ola rak ta raf la rın bir bi ri ne yar dım cı ol ma sı müm kün dür. Meselâ; 100 gr. 22 ayar al tın bi le zik al mak du ru mun da olan bir kim se, yal nız 50 gram al tın kar şı lı ğı ka­dar öde me ya pa bi li yor sa, sar raf bu kim se ye ge ri ka lan 50 gra mı karz-ı ha sen ola rak ve re bi lir. Böy le ce hem karz-ı ha sen se va bı ka za nır ve hem de ko nu şu lan va de so nun da tes lim et ti ği al tın ka dar ye ni al tın ve ya bu nun öde me ta ri hin de ki de ğe ri ni al ma hak kı na sa hip olur. Ay nı şe yi dö­viz için de dü şün mek müm kün dür. Meselâ; bin do lar nak de ih ti ya cı olan kim se yal nız 500 do la­rın be de li olan türk pa ra sı nı ve re bi li yor sa, dö vi­zin sa hi bi is ter se ge ri ka lan 500 do la rı karz-ı ha­sen ola rak ve re bi lir (bk. “Karz-ı Ha sen” ve “Sarf Ak di” ko nu la rı).

So nuç ola rak ve re si ye al tın, gü müş ve ya pa­ra mü ba de le si “ne sie ri ba sı”na yol açar. Ay rı ca, ay nı cin sin de ği şi min de faz la lık var sa “faz la lık ri ba sı” söz ko nu su olur. Bu yüz den sar raf lık ve dö viz ti ca re ti ya pan la rın, iş lem le ri ni pe şin ola­rak yap ma yı amaç la ma la rı ge re kir.

*******************

Pa ra dan pa ra ka zan mak ca iz mi dir?

So ru: Pa ra pa ra yı do ğu rur mu? His se se ne di ve ya dö viz alım-sa tı mı ya pan kim se pa ra ya pa ra ka zan dır mış sa yı lır mı?

Ce vap: İslâm’da bir iş lem den ötü rü kâra hak ka zan ma üç ne de ne da ya na bi lir. Kâra;
a) Ser ma ye,
b) Eme ğin kar şı lı ğı,
c) Ris ke ka tıl ma kar şı lı ğı
Bu na gö re bir kim se bir ti ca ret işi ne na kit pa ra ya tı ra rak el de edi le cek kâra ser ma ye ne­de niy le hak ka za nır. Bir Mu da ra be (emek-ser­ma ye) or tak lı ğın da ise iş let me ci (mu da rib) be lir­le nen kâr pa yı nı eme ği nin kar şı lı ğı ola rak alır.
Kre di or tak lı ğın da (vü cuh şir ke ti) ise or tak­lar hiç ser ma ye koy mak sı zın, ti ca ri iti bar la rı sa­ye sin de ve re si ye mal alır lar ve sa tış so nu cun da el de edi len kârı pay la şır lar. Bu ra da kârın pay la­şıl ma sı, za ra rı üst len me oran la rı na gö re olur. Meselâ; iki ki şi 300 mil yon li ra lık ve re si ye mal alıp sat sa lar, bun lar dan bi ri si 100, di ğe ri 200 mil yon luk borç ris ki ni üst len miş bu lun sa, kârı da üç te bir üç te iki ora nın da pay la şır lar. Bu na gö re, kâra ris ke ka tıl ma kar şı lı ğın da ve ora nın da hak ka zan mış olur lar.
So nuç ola rak, pa ra dan risk siz ola rak pa ra ka zan mak ca iz ol maz. Bu da ana pa ra yı yüz de şu ka dar kârı ile bir lik te ge ri al ma an laş ma sın da or ta ya çı kar ki bu ra da ki faz la lık fa iz olur.
Meş ru alan da üre tim ve ti ca ret ya pan şir­ket le rin his se se net le ri ni alıp-sat mak ca iz dir. Çün kü bun lar da his se se ne di, his se li bir ar sa ve­ya bi na ve dükkânın ta pu su ye rin de dir. Üç ki şi ara sın da or tak olan bir ar sa da ki pa yı nı bir or ta­ğın sa ta bil di ği gi bi, bü yük bir şir ket te pa yı olan kim se de bu nu sa ta bi lir.

Dö viz alım-sa tı mı ya pan kim se al tın ve gü­müş alım-sa tı mı ya pan sar ra fa ben zer. De ği şik cins pa ra la rı gün lük ra yiç be del le alıp-sat ma sı ca iz dir. An cak sa tı şın pe şin ya pıl ma sı ge re kir. Ak si hal de “ne sie fa i zi” mey da na ge lir.


İyi ka li te buğ day la, dü şük ka li te buğ day na­sıl de ğiş ti ril me li dir?

So ru: Bir ton iyi ka li te buğ day la, bir bu çuk ton dü şük ka li te buğ da yın bir bi ri ile de ği şi mi fa­iz mi dir? “Mis li mis li ne” ha di si şe ri fi bu ra da uy­gu la na bi lir mi, hik me ti ne dir?

Ce vap: Öl çü ve ya tar tı bir li ği olan ay nı cins mal la rı bir bi ri ile an cak eşit ola rak de ğiş tir mek ca iz dir. Bu yüz den buğ day buğ day la, ar pa ar pay­la, ve ya hur ma hur may la pa ra kar şı lık la rı söz ko nu su edil mek si zin mü ba de le edi le cek se eşit mik tar da ve pe şin ola rak de ğiş ti ri le bi lir. Ak si hal de dü şük ka li te den ve ri le cek faz la lık fa iz olur. An cak ta raf lar bu ma lı, baş ka cins bir mal la ve ya na kit pa ra ile de ğer len di re rek is te dik le ri gi bi sa tış ya pa bi lir ler.
Ni te kim Bi lal (r.a)’ın Hz. Pey gam ber’e ik­ram et mek üze re, ken di elin de ki adi hur ma nın iki öl çe ği ni, bir öl çek ka li te li hur ma ile mü ba de le et me si üze ri ne, Al lah el çi si şöy le bu yur muş tur: “Ey vah ey vah ri ba nın ta ken di si. Bu nu böy le yap­ma. Hur ma sa tın al mak is ter sen, ken di hur ma nı na kit pa ra ile sat. Onun sa tış be de li ile is te di ğin hur ma yı sa tın al.”8

Bu ra da mal tram pa la rı nın na kit pa ra ile de­ğer len di ri le rek ya pıl ma sı ön gö rül mek te dir. Böy­le ce ta raf lar dan bi ri si nin al dan ma sı ön len miş olur. Çün kü pa ra ile de ğer len dir me ya pıl mak sı­zın ka li te li mal dan ne ka da rı nın ka li te siz ma lın ne mik ta rı na denk ol du ğu nu an la mak müm kün ol maz.

******************


Ya pı ko o pe ra tif le rin de kul la nı lan kre di nin ni te li ği ne dir?

So ru: Ya pı ko o pe ra tif le rin de fa iz li kre di kul­lan mak ca iz mi dir? Böy le bir kre di fa iz se, kre di yi kul la nan ki şi bun dan na sıl te miz le nir?

Ce vap: Ya pı ko o pe ra tif le rin de kul la nı lan kre di le ri iki ye ayı ra rak de ğer len dir mek ge re kir. Ki şi ve ya ko o pe ra tif fa iz li ban ka kre di si kul lan­mış sa, bu nun fa iz mu a me le si olu şu açık tır. An­cak “ka mu or tak lı ğı” ku ru lu şun dan ve ri len kre­di le rin, her ke sin or tak ol du ğu bir fon dan ve ril­me si, kont rol lü ola rak bi na ya pı mı na sar fe dil me­si ve fa iz oran la rı nın enf las yo nun çok al tın da tu­tul ma sı bu kre di le rin fark lı şe kil de de ğer len di ril­me si ne açık ka pı bı rak mak ta dır.

Şöy le ki:İslâm’da bir den faz la ki şi or tak ola­rak bi na ya pa bi lir. Her or tak in şa a ta ya tır dı ğı pa ra ka dar or tak olur. Bu or tak lar dan bi ri si va­kıf, şir ket ve ya dev let de ola bi lir. Bu na gö re, meselâ; her bi ri yüz mil yon li ra ya mal olan ko o­pe ra tif da i re le ri için “top lu ko nut ida re si” da i re ba şı na 25’er mil yon li ra kre di ver miş se, dev let ger çek te bu mül kün dört te bi ri ne “hük men or­tak” sa yı lır. Dev let bu pa yı nın üs tü ne kârını ek­le ye rek 15 yıl tak sit le ko o pe ra tif üye si ne dev­ret se, bu bir or ta ğın ken di pa yı nı baş ka bir or ta­ğa sat ma sı gi bi olur. Bu na gö re, top lu ko nut kre­di mev zu a tın da ya pı la cak ba zı de ği şik lik ler le, bu uy gu la ma nın, mü’min le rin zi hin le ri ni ka rış tı ran “fa iz li kre di” gö rün tü sün den çı ka rıl ma sı ve prob­le min “or tak lık” çer çe ve sin de çö züm len me si müm kün dür. Bu de ği şik lik ya pı lın ca ya ka dar, ko­nut kre di si kul lan mış olan la rın, ge ri öde me ye baş la maz dan ön ce gü cü yet ti ği tak dir de bor cun ta ma mı nı pe şin ka pat ma sı bu na gü cü yet me ye­nin ise ana pa ra ve faz la lı ğı al tı na en deks le ye rek yıl la ra böl me si bu na gö re he sap çı kar ma sı müm­kün dür.
Çün kü bir İslâm dev le tin de top lu mun or tak mül kü olan bir fon dan fa iz siz kre di ve ri le cek se %60’ın üs tün de yıl lık enf las yo na açık za yıf bir pa ra ile bu fo nu sür dür me imkânı bu lun maz. Böy le bir kre di ya al tın gi bi sa bit bir de ğer le ve­ril me li, ya da yu ka rı da be lirt ti ği miz gi bi, dev let­le ki şi ara sın da or tak mes ken ya pı mı yo lu na gi­dil me li dir. Ya pı ta mam la nın ca da dev let ken di pa yı nı, ki şi olan or ta ğı na kârını ek le ye rek tem lik et me li dir.

So nuç ola rak bu kre di ti ca ri amaç la kul la nıl­ma ma lı ve prob le min “ya pı or tak lı ğı” çer çe ve sin­de çö zül me si her mü’mi nin ama cı ol ma lı dır.

*************

Ve re si ye mal sa tan kim se son ra dan ma la ge len zam mı alı cı ya yan sı ta bi lir mi?

So ru: Bak kal lar dört ay lık ve re si ye alan müş te ri ye, mal la ra ge len zam la rın far kı nı ek le­ye bi lir mi? Fi yat ar tış la rı se be biy le mey da na ge­len za ra rı kim öde ye cek?

Ce vap: Ma lı dört ay va de ile sa tan bir bak­kal bu na bir mik tar va de far kı ek le miş ola bi lir, ya da sü rüm den ka zan mak ama cıy la ma lı pe şin fi ya tı na ver miş bu lu na bi lir. Her iki du rum da da borç na kit pa ra üze rin den de vam et ti ği için va de so nun da ye ni ilâve yap ma imkânı bu lun maz. An­cak stan dart olan (mislî) mal lar da bak kal pa ra ye ri ne, va de li ver di ği ma lın cins ve mik ta rı nı ya­zar sa, müş te ri ye bu ma lı “karz-ı ha sen” ola rak ver miş olur. Va de ta ri hin de müş te ri ay nı cins ve mik tar da ki ma lı bak ka la ge ri ve re bi le ce ği gi bi, ye ni fi yat üze rin den sa tış be de li ni de ve re bi lir.
Bu du ru ma gö re kre di li sa tış ya pan ki şi ve ya ku ru luş, kaç ay va de li ve re bi li yor sa, bu na gö re be lir le ye ce ği fi ya tı da ha son ra da ğiş ti re mez. An­cak ma lı karz ola rak ver di ği tak dir de ye ni fi yat üze rin den be de li ni al ma imkânı do ğa bi lir.

******************

Mü’min ta sar ruf la rı nı na sıl de ğer len dir me­li dir?

So ru: Bir müs lü man gü ve ni lir bir or tak bu la­ma dı ğı, ken di si de bir iş let me aça ma dı ğı tak dir­de bi rik miş pa ra sı nı eko no mi ye na sıl in ti kal et ti­re bi lir?
Ce vap: Ta sar ruf la rı nı biz zat iş le te me yen kim se, bu nu mu da ra be yo luy la iş le te cek gü ve ni­lir or tak da bu la ma dı ğı tak dir de, al tın ve ya dö vi­ze bağ la ya rak değe ri ni ko ru ma ya nın da, pa ra nın eko no mi ye ka tıl ma sı nı sağ la mak için İslâmi esas la ra gö re ça lış tı ğı bi li nen bir fi nans ku ru mu­na ve ya meşrû alan da üre tim ve ti ca ret ya pan bir şir ke tin his se se net le ri ne ya tı rım ya pa bi lir.

***************

Geç miş yıl lar dan ka lan borç la rın öden me si na sıl ol ma lı dır?

So ru: Bir iki haf ta son ra öde mek üze re mal alan ki şi, bor cu nu bir yıl son ra ge tir se, borç, ma­lın o za man ki fi ya tı üze rin den alı na bi lir mi? Yok­sa ilk sa tıl dı ğı za man ki fi yat tan mı alın ma lı?

Ce vap: Geç miş yıl lar dan ka lan borç lar, al tın ve ya dö viz bor cu gi bi, de ğe ri ni ko ru yan bir borç­sa, mik ta rın ca öden me si ye ter li olur. Fa kat yük­sek enf las yo na açık türk li ra sı gi bi ka ğıt pa ra bor cu ise, bu nu bor cun öden me si ge re ken ta rih iti ba riy le al tı na en deks le ye rek, öde me ta ri hin­de ki al tın kar şı lı ğı he sa bı ile öde mek hak ka ni ye­te ve ada le te uy gun dü şer. Çün kü kâğıt pa ra te­mel de al tın kar şı lı ğın da çı ka rıl mış ve yüz yıl lar ca bu en deks le me sür müş tür. Gü nü müz de ka ğıt pa­ra ile al tın ara sın da açık bir bağ lan tı bu lun ma­mak la bir lik te bu nu, borç la rın öden me sin de bü­yük hak sız lık do ğu ran du rum lar da, ve ge cik miş borç lar da uy gu la mak, İslâm’da ki “ne hak sız lık yap mak ve ne de hak sız lı ğa uğ ra ma mak” il ke si­ne uy gun dü şer.9 Çün kü bir bor cu ar tı ra rak öde­me yi şart koş mak borç lu ya kar şı hak sız lık ol du­ğu gi bi, ala cak lı nın rı za sı dı şın da ek sik ola rak öde mek de ala cak lı ya kar şı hak sız lık sa yı lır.