Taha Akyol NEREDEN ÇIKTI BU 'GAVUR İZMİR'?-Murat Bardakçı

NEREDEN ÇIKTI BU 'GAVUR İZMİR'?




Analiz - 28 Mart 2013 16:22Hürriyet
Yazarı Taha Akyol, son günlerde bir kez daha gündeme gelen İzmir'in
dindarlığı ile ilgili olarak, 'Gavur İzmir' lafının kaynağını yazdı.


"Gavur İzmir
lafı, İzmir’in eskiden etkin ve zengin bir Rum azınlığa sahip
olmasından geliyor. Bu söz, Rumların nüfusça azınlık da olsa iktisaden
çok etkin olmasından çıkmış eski bir laftır."
Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Görmez'in "İzmir'in farklı bir dindarlığı var. Bu dindarlığın irfan geleneğine ihtiyacı var." ifadesinin ardından başlayan tartışmalar üzerine Hürriyet'ten Taha Akyol, 'Gavur İzmir' söyleminin kaynağını açıkladı. İşte Akyol'un yazısı:
Güzel İzmir
Gavur
İzmir lafı İzmir’in bugün seküler bir hayat tarzına sahip olmasından
değil, eskiden etkin ve zengin bir Rum azınlığa sahip olmasından
geliyor.
Bizim ilk ansiklopedimiz Şemseddin Sami’nin
1890’larda yayınladığı Kamus'ül A’lâm adlı 6 ciltlik eserdir. İzmir
maddesinden birkaç satır aktarıyorum size, kısmen sadeleştirerek: “Anadolu’nun
en büyük ve en mamur ve doğrudan doğruya idare olunan memalik-i
Osmaniye’nin İstanbul’dan sonra ikinci şehri ve Aydın vilayetinin
merkezi olup, Edirne ve Selanik’ten ve Şam’dan ve Beyrut’tan ezher cihet
(açıkça) ileridir. Ahalisi 130.000 raddesinde olup bunların yarısı
Müslim ve Türk, 40.000 Rum, iki üç bin Avrupalı ve kalanı Ermeni, Yahudi
ve sairedir...”
Gâvur İzmir sözü Rumların nüfusça azınlık da olsa iktisaden çok etkin olmasından çıkmış eski bir laftır.
NÜFUSUN KİMLİĞİ
Tarihçi
François Georgeon, 19. yüzyıl’da Osmanlı Hıristiyanlarının “altın çağ”
yaşadıklarını, Osmanlı sanayiinin yüzde 50’sinin Rumların, yüzde
20’sinin Ermenilerin, sadece yüzde 15’inin Türklerin elinde olduğu
belirtir, kalanı vesaire...
Bu onlarda devlete sadakat duygusu yerine, müthiş bir özgüven patlamasıyla ayrılıkçı milletçiliğin gelişmesine yol açtı.
Hele
1912 “Rumeli’ye Elveda” yılıdır... Balkan harbinde Rumeli Müslümanları
620 bin ölü vermiş, 810 bin’i de Türkiye’ye tehcir edilmiş veya
göçmüştür.
Balkanlar’da silinen bu Türk nüfusu elbette çoğunlukla
Batı Anadolu’ya yerleştirilecek, bin yıllık Türk varlığı tabii ki
demografik olarak da güçlendirilecekti. Bunu bugün eleştirenler,
Selanik’ten, Manastır’dan, Üsküp’ten, Girit’ten Türklerin tehcir
edildiğini, Ege’ye onların yerleştirildiğini unutuyorlar.
İLK KIVILCIMLAR
1912’de
Adalar’ı alan Venizelos, daha 1914 başından itibaren “Adalar
Anadolu’nun tabii uzantısıdır” diyerek İzmir ve çevresini istemekte,
buna göre nüfus istatistikleri uydurmaktadır. Elbette milliyetçilik
fikrinin ilk kıvılcımlarının görüldüğü yerlerden biri İzmir olacaktı.
Daha işgal yokken, Aralık 1918’de, İzmir’de “Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye
Cemiyeti” kuruldu. Doğu Anadolu’nun Ermenistan’a verilmek istenmesine
karşı “Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” de Aralık 1918’de
kurulmuştu.
Milli Mücadele’nin ilk askeri zaferi Kazım Karabekir
Paşa’nın Ekim 1920’de Kars’a girmesidir; nihai zaferi Mustafa Kemal
Paşa’nın Eylül 1922’de İzmir’e girmesidir.
BUGÜN İZMİR
‘Gâvur İzmir’ lafı artık arkeolojik bir sözdür, hiçbir anlamı yoktur.
Diyanet
İşleri Başkanı Muhterem Mehmet Görmez, İzmir konusunda “Tasavvuf meşrep
bir İslam” vurgusu yaptı; bunu Aziz Kocaoğlu’yla konuşurken de
söylemiş. Fakat amacını aşan birkaç cümlesi de var. Tashih edeceğini,
İzmirlilerin gönlünü alacağını düşünüyorum.
İzmir elbette seküler hayat tarzının yoğun olduğu bir ilimiz; CHP’nin de kalesi... Olsun, ne var bunda?
Dokuz Eylül Üniversitesi’nden Doç. Dr. Hakkı Uyar’ın “İzmir
Seçimleri” üzerine akademik bir çalışması var: 1930’da ******’ün
partisine muhalif olarak kurulan liberal Fethi Bey’in Serbest Fırka adlı
partisinin kalesi İzmir’miş. Sonra, Menderes ve Özal’ın kalesi... Laf
aramızda, bu üçü, benim de partilerimdir!
Sonra İzmir Ecevit’in kalesi...
Geçen
seçimlerde İzmir’in oyları: CHP yüzde 44, AKP yüzde 37, MHP yüzde 11...
İzmir CHP’li ama aynı zamanda çoğulcu... Olsun, ne var bunda?
Ben
Yozgatlıyımdır, İzmir’e “Güzel İzmir” derim. “İzmir’in dağlarında
çiçekler açar!” denilince, Afyon’dan İzmir’e yürüyen ordunun bir
neferiymişim gibi duygulanırım. Bu ‘gâvur’ tartışması kadar bir zırva
düşünemiyorum.

'Gâvur İzmir' nereden gelir


Gâvur İzmir'i 1402'de Timur ortadan kaldırmış ve şehri Müslüman yapmıştı! Murat Bardakçı yazdı...



Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Görmez, İzmir'in
"dindarlığı ve irfanı" hakkında alışılmamış sözler edince büyük tepki
gördü. Tepkiler son derece normal idi, zira Diyanet İşleri Başkanı
açıkça telâffuz etmese de üslûbu ile asırlar öncesinden gelen "Gâvur İzmir" sözüne atıf yapar gibi idi... İşte, "Gâvur İzmir" sözünün öyküsü...

Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Görmez "İzmir'in dindarlığının farklı olduğunu" ve "bu dindarlığın irfan geleneğine ihtiyacı bulunduğunu" iddia edince kıyamet koptu. Yazarlar, çizerler ve özellikle de aslen İzmirli olan kalem erbâbı, Görmez'e veryansın ettiler ve hâlâ da ediyorlar...
Bundan birkaç ay önce Fener Rum Patrikhanesi'ne resmî sıfatla yaptığı
ziyareti sayesinde tarihe zaten geçmiş olan Diyanet İşleri Başkanı, İzmir'in dindarlığının "farklı" olduğunu söyleyerek asırlar öncesinden gelen "Gâvur İzmir" deyimine
atıfta bulunmuş ve Patrikhane ziyareti sayesinde zaten elde etmiş
olduğu tarihî önemi daha da sağlamlaştırmış gibi görünüyor.



Çoğumuz, "Gâvur İzmir" deyiminin 19. yüzyıl sonrasında ortaya çıktığını ve İzmir'in
gayrımüslim nüfusunun fazlalığı ile alâkalı olduğunu zannederiz ama
meselenin aslı böyle değildir. Bu deyim çok daha eski yüzyıllara, İzmir'in Müslümanlar tarafından fethinden önceki devirlere kadar gider.
İşte, "Gâvur İzmir" deyiminin tarihi:
Bizans İmparatorluğu'nun önemli limanlarından olan İzmir, sonraki senelerde Aydınoğulları ile Bizanslılar arasında birkaç defa el değiştirdi; Malazgirt zaferinin ardından "ilk Türk amirali" olan Çaka Bey tarafından fethedildi ama Çaka Bey'in ölümünün ardından yeniden Bizanslılar'ın eline geçti. Aydınoğlu Umur Bey şehri 1328'de tekrar fethetti ama Venedik, Cenova ve Rodos donanmaları 1344'te geri aldılar.
15. yüzyılın ilk senelerine kadar, iki ayrı İzmir vardı: Hristiyanlar'ın kontrolünde olan sahil kesimindeki İzmir ile Müslümanların hâkim oldukları iç kısımlardaki "yukarı" İzmir...
Şehrin yukarı tarafı Malazgirt sonrasında Müslümanlar'ın eline geçmişti
ama sahil ve sahildeki kale, Hristiyanlar'ın elinde bulunuyordu.
Yapılan bütün kuşatmalar, savaşlar ve mücadeleler işte bu sahil kısmını
ele geçirmek için idi.
Bugün hâlâ vârolan "Gâvur İzmir" deyimi bu devirlere dayanır ve bu söz ile bundan altı asır öncesine kadar Hristiyanlar'ın elinde bulunan "sahil İzmir'i" kastedilir.
Hristiyan donanmasının 1344'te Aydınoğulları'ndan geri almasının ardından İzmir artık bir Latin şehri oldu ve sonraki senelerde güçlenen Osmanlı Beyliği de İzmir'i fethedemedi...
"Gâvur İzmir"i Hristiyanlar'ın elinden 1402'deki Ankara Savaşı sonrasında Ege sahillerine uzanan Timur aldı ve şehrin sahil kısmı ile kaleyi o senenin Aralık'ında birkaç gün içerisinde fethetti. Timur'un ardından Anadolu'daki beylikler ile Osmanlılar arasında gidip gelen İzmir 1424'te İkinci Murad tarafından kesin şekilde zaptedildi. Şehrin "gâvur" kesimi
birkaç defa Haçlı donanmalarının saldırısına uğradı ise de 1919'daki
Yunan işgaline kadar bir daha Hristiyan idaresi altına girmedi...
"Gâvur İzmir" deyiminin aslı, işte budur...

İzmirli gayrımüslimler 1914'te bir 'sadakat bildirisi' yayınlamışlardı

İzmir, 1402 Aralık'ında Timur tarafından
fethedilmesine kadar bir Hristiyan şehri idi ve fetihten sonra da
asırlarca özellikle ticarî bakımdan son derece güçlü olan bir Hristiyan
nüfus barındırdı.




Bir kısmı 19. asırdan itibaren Avrupa vatandaşlığı alan şehrin
Hristiyan sâkinleri, Osmanlı İmparatorluğu'nun 1914 sonunda dünya
savaşına girmesinden hemen sonra, devlete bir bağlılık bildirisi
yayınladılar. Fransızca olarak kaleme alınan ve İttihad ve Terakki'nin
Merkez-i Umumî üyesi olmasının yanısıra savaş senelerinde İzmir valiliği de yapan Rahmi Bey'e mektup şeklinde gönderilen bildiride "Emirlerinize itaat ederek vazifenizi kolaylaştıracağız" deniyordu. Metin, İzmir'deki önemli gayrımüslim ailelerin temsilcileri tarafından imzalanmıştı.
İşte, 1914 Kasım'ının sonunda kaleme alınan ve aslı 1947'de vefat eden Rahmi Bey'in, yani Rahmi Arslan'ın ailesi tarafından muhafaza edilen bildirinin Türkçe tercümesi:
"Ekselans,
İzmir'deki
İngiliz, Fransız ve Rus kolonilerinin delegeleri olarak,
hemşehrilerimiz ve bizzat kendimiz adına, uzun müddetten buyana
yaşadığımız misafirperver memleketin içerisinden geçtiği zor şartlar
karşısında hissettiğimiz derin üzüntülerimizi bildirmek isteriz.

İngiltere, Fransa ve Rusya, Türkiye ile değişen şartlarda da her zaman
devam eden ve ciddî hiçbir şeyin asla bozamadığı münasebetler içerisinde
idiler. Bugün herkesin iradesini aşan hadiselerden dolayı ne derece
endişe duyduğumuzu ifade etmek zorundayız.
Üstlendiğiniz misyonun
gerektirdiği güce ve uzak görüşlülüğünüze olan güvenimizi ifade etmeyi
de vazife kabul ediyor ve menfaatlerimizin ellerinizin altında olduğu
müddet boyunca her türlü endişeden âzâde kalacağına inanıyoruz.
Bu
iyi niyetimiz çerçevesinde, halkınızın sükûnetini muhafaza etmesi
maksadıyla vereceğiniz her türlü emre saygı gösterip itaat ederek
vazifenizi kolaylaştıracağımız hususunda sizi kendi açımızdan
kat'iyyetle temin ederiz.
Ekselâns, en derin saygılarımızın kabulünü rica ederiz".

İngilizler 1916'da İzmir'i krallık, Vali Rahmi Bey'i de kral yapmak istediler

Birinci
Dünya Savaşı'nın en kanlı şekilde devam ettiği günlerde gerek Osmanlı
İmparatorluğu, gerekse de imparatorluğun savaştığı müttefik devletler,
arada bir barış girişimlerinde bulundular ama bu girişimlerden bir
netice çıkmadı.



İngiltere, o günlerde İzmir Valisi Rahmi Bey ile bağlantı kurdu. İmparatorluğun kurucu ailelerinden olan ve 14. asırda Rumeli'yi fetheden akıncı beylerinden Gazi Evrenos'un soyundan gelen Rahmi Bey'e, eskiden tanıdığı istihbaratçı C. E. Heathcote-Smith'in aracılığı ile Enver Paşa'ya karşı darbe yapması teklif edildi. Bu mektubun ardından, Rahmi Bey'e İzmir'de kurulacak bağımsız bir devletin krallığı da önerildi.

İNGİLİZ, ÇAMUR ATIYOR

Rahmi Bey, İngiltere'den
gelen ve apaçık bir ihanet teklifi olan bu talebi derhal reddetti.
Ancak, İngiltere'de sonraki senelerde yapılan yayınlarda talebin Rahmi Bey'e ait olduğu iddiası ortaya atıldı ve bu iddia hâlâ devam ediyor.
Aşağıda, Heathcote-Smith'in 20 Nisan 1916'da Midilli Adası'ndan Rahmi Bey'e hitaben kaleme aldığı "kişiye özel" ibareli
mektubun bazı bölümlerini yayınlıyorum. Yakında çıkartacağım bir
kitapta tamamına yer vereceğim mektup, İngiliz tarihçilerin bugüne kadar
devam eden iddialarının aksine, talebin İngilizler'den gelmiş olduğunu
gösteriyor.
"Azîz Rahmi Bey,
Savaştan önce dost olduğumuzu
söylediğim zaman hakikati ifade ettiğime inanıyordum ve şahsî
duygularımın bugün de aynı olduğundan şüphe etmiyorum. Kendi
inisiyatifimle yazdığım ve hiçbir resmî mahiyeti olmayan bu mektubu da
size bu sebeple gönderiyorum.
İşte size söyleyeceklerim: Ülkelerimiz
savaş halinde. Bu savaş ne Osmanlı, ne İngiliz, ne de Fransız
halklarının arzusu idi. Dahası, savaşı İngiliz ve Fransız hükümetleri
de istemediler ve Türkiye'deki idareci sınıfın ekseriyeti de bu savaşa
karşıydı.
Savaşı kim istedi? Almanlar ve Almanlar'ın 'büyük gücü' ile hipnotize olmuş bir avuç Osmanlı subayı...
Şimdi, arzu ederseniz Almanlar'ın 'fetih savaşı'nın tamamen başarısızlığa uğradığını size uzun uzadıya ispat edebilirim...
...Bu tablo içerisinde Türkiye'nin yeri nedir?
Galip gelmesi mümkün olmayan, ama Almanya'yı kurtarmak için son Osmanlı
askerini bile öldürtmekten çekinmeyecek olan Almanya tarafından feda
edilecektir!
Şimdi bir hususta anlaşalım: Rusya, Türkler'in tarihî
düşmanıdır; Rusya'nın Türkiye'deki zaferlerinin bedeli olarak ne
isteyebileceğini tahmin edebilirsiniz: Rusya esasen Erzurum'u,
Trabzon'u, Bitlis'i ve bütün İran'ı elinde tutmaktadır. Bir aya
kalmadan Küçük Asya'nın bir diğer büyük parçası daha Ruslar'ın eline
geçecektir ve bu gelişmeler üzerine İtilaf Devletleri de şayet bir
çıkarma yapar ve size batıdan saldırırlarsa, böyle bir saldırının
başlaması hâlinde hangi uygun şartlardan medet umulabilir?
Şahsî
kanaatime göre Türkiye'nin maalesef ilerlemekte olduğu karanlık
geleceğini temelinden değiştirebilmesi için elinde sadece tek bir yol
bulunmaktadır: Birkaç vatansever Osmanlı'nın Almanlar'ı kovmak ve barış
istemek üzere güçlü ve ânî bir darbe yapması...
Bunu düşünün...
Hattâ fazlasıyla düşünün... Biz, İngiltere olarak, savaşın devamını
gerektiği takdirde daha on sene bekleyebiliriz. Türkiye ve Almanya ise
çabucak bitirmek ihtiyacındadır...
Daha sonra belki de başka yerde
yaşanacak olan bu işi şimdi İzmir'deki birlikler ile bölgenizde
yapmanız için karşınıza çıkan fırsat, çok geçmeden bir daha
vârolmayacaktır.
Bu darbeyi yapacak olan şahsın öngöreceği şartlar
üzerinde uzlaşılmasında elden gelen gayretin gösterilmesi için
isteklerini telâffuz etmesinin yeterli olacağını ve yarının
Türkiyesi'nin en önemli kişisi haline gelebileceğini size ifade etmeme
gerek yoktur...
...Eğer hakikaten bize karşı savaşmaktan yana iseniz
yazdıklarımı unutun, mücadelemizi iyi ve dürüst savaşçılar olarak
sürdürelim; ama şayet savaşmaktan yana değil iseniz, o zaman müşterek
düşmanlarımızı kovun ve kendinizi bize emanet edin...
Himayeniz
altında bulunan İtilaf Devletleri'nin teb'asına iyi muamele ettiğiniz,
Yunanlar'a kötü davranmadığınız ve vilâyetinizdeki Ermeni katliam ve
tehcirlerine meydan vermediğiniz müddetçe, İtilâf Devletleri'nin Rahmi
Bey'in şahsında bir dosta güvenebileceğinden her zaman emin olacağız.
Eski dostunuz
Heathcote-Smith"