Gramer Kaideleri...Doğru Yazmak

Gramer Kaideleri

Yazı gönderen okuyucularımızın aşağıda bir kısmını yaz dikkate almalarını rica ediyoruz.
İLGİ EKİ Kİ:
Bitişik yazılır: Evdeki, şimdiki ve bendeki gibi.
BAĞLAÇ OLAN Kİ:
Ayrı yazılır: Buyuruyor ki, diyoruz ki, bilmiyoruz ki gibi.
SORU EKİ Mİ:
Ayrı yazılır: Var mı, yok mu, gördünüz mü, bilmiyor musu gibi.
DE BAĞLACI:
Dahi mânasına gelen "de" bağlacı ayrı yazılır: O da bilmez, ben de... gibi.
İLE BAĞLACI
Sessiz harfle biten kelimelerden sonra "le", "la" olur: Kalemle, ihlâsla, imânla gibi.
Sesli harflerle biten kelimelerden sonra araya "Y" harfi girer, "YLE" veya "YLA" olur: Anneyle, babayla gibi veya Anne ile, baba ile de denir.
İyelik (sahip olma) ekinden sonra "yle" halini alır ve hiç değişmez. Gazetesiyle, dolayısıyle, ordusuyle gibi.
ÖZEL İSİMLER:
Özel isimler, cümlenin neresinde bulunursa bulunsun, büyük harfle başlar. İnsan, hayvan, şehir köy, akarsu, deniz, dağ, ova, orman, lisan, millet, din isimleri özel isimdir.
BÜYÜK HARFLE BAŞLAYAN KELİMELER
1- Bütün yazı başlıklarının her kelimesi büyük harfle baş lar, sadece "ve, de, ile, ki, ya, mi" ekleri küçük yazılır: İftar ile Düğün Yemeği Muhteşem Oldu gibi.
2- Nokta, iki nokta, ünlem ve soru işaretinden sonra gelen kelimeler büyük harfle başlar: Ali diyor ki: Gazetede hatâ az olmalıdır gibi.
3- Hürmet ve meslek unvanları büyük harfle başlar: Geçen gün, Muhterem Ali Bey ile Profesör Veli Bey'i gördüm gibi.
Bu kelimeler unvan olarak kullanılmadıkları zaman küçük harfle yazılır. Geçen sene profesör olan Ali muhteremdir gibi.
4- Özel isim olarak kullanılan Arabî ve Farisî tamlamala varsa bu da büyük harfle başlar: Mektûbât-ı Rabbani gibi.
KESME İŞARETİ:
1- Bir kelimeyi benzeri kelimeden ayırt etmede kullanılır: Tavan, tav'an gibi. (Tav'an, isteyerek demektir.)
2- Özel isimlerin, l, e, de, den, in, le, ce ekleri getirilince kesme işareti kullanılır. Misâller: Ali'yi, Ali'ye, Ali'de, Ali'den, Ali'nin, Ali'yle, Ali'ce gibi.
Özel isimler, li, siz, ci, ler, gil ekleri kullanıldığı zaman kesmeyle ayrılmaz: Bursalı, Alisiz, İbni Teymiyyeci, Kadıyânîler, Koçgiller gibi.
3- Ehemmiyet belirtilmek istenen kelimelerden sonra kesme işareti oknur: Kongre'de, hesaplaşacaklar gibi.
4- Rakamlardan sonra kullanılan ekler, kesme işareti ile ayrılır. 1975'ten gibi.
5- Hikâye ve romanlarda konuşmayı olduğu gibi naklet m'ola, n'ideyim, n'apsın gibi.
UZATMA İŞARETİ:
1- Üzerine konduğu seslinin uzun okunmasını sağlar. Hala, hâlâ, adet, âdet, alem, âlem gibi.
2- Nispet eki î nin üzerine konur: Millî, medenî, ahlâkî gibi.
3- a veya u'dan önce gelen k, g, ı harflerini uzatılıp incel gâvur, lâle gibi.
NOKTA
Tamamlanmış cümlelerin sonuna konur: Ali geldi. gibi.
Kısaltmalardan sonra konur: Dr. Prof. T.C. gibi.
İnci ekinin yerini tutar: II. Abdülhamid Han, IV. Murat, 5. Sınıf gibi.
VİRGÜL:
İsimlerin, sıfatların, zamirlerin, birbirine bağlı fiillerin ara sına konduğu gibi, uzun cümlelerde özneden, (fiilden) sonra ve mektuplarda hitaplardan sonra kullanılır: Ali, terbiyeli, çalışkan ve ihlâslıdır gibi.
NOKTALI VİRGÜL:
Mânaca ilgili cümleleri hem ayırır, hem bağlar. Ancak, fakat, lâkin, şukadar ki, gibi bir bağlaçla başlayan cümleleri ayırır: Ali'nin kalbini kırdım; fakat çok pişman oldum gibi.
İKİ NOKTA
Açıklamalardan sonra ve konuşmağa başlamadan önce iki nokta konur: Size bir hâtıramı anlatacağım: İstanbul'a geldiğim zaman gibi.
ÜÇ NOKTA
Cümle bitmeden sözün maksatlı bir kesilişini göstermek için konur: Müslüman olan öyle bir ni'mete konar ki... gibi.
SIRA NOKTALAR:
Yazıdan çıkan kısmın belirtilmesinde ve konuşmalarda karşı tarafın sükûtunu gösterir. Misâl:
— Sen dün neredeydin?
ÜNLEM İŞARETİ:
Şaşırma, acıma, heyecan, emir gibi his ve düşünceleri göste ünlem konur: Aman Allahım! Bu ne gayret! gibi.
Cümle arasında parantez içinde ünlem işareti, söylenilen söze inanılmadığını, şaşırıldığını anlatır: Sayın (!) mezhepsizler, mesleklerini (!) ilerletmek için mezhep imamlarına hücum ediyor lar gibi.
SORU İŞARETİ:
Soru cümlesinden sonra kullanılır: Sen de mi Brütüs? gibi.
Söz arasında parantez içinde soru işareti konursa, söyleni göründüğünü, ne demek istenildiğinin anlaşıl saygı (?) duyduklarını söylüyorlar gibi.
KISA ÇİZGİ:
Satır sonunda bitmeyen kelimeler heceden ayrıldıktan sonra bir kısa çizgi ya'ni tire konur.
İki kelimenin mânasının gösterdiği başlangıç ile sonu belirtmek için tire konur: Ankara-Van treni gibi.
Arabî ve Farisî tamlamalarda kullanılır: Saâdet-i ebediyye gibi.
UZUN ÇİZGİ:
Konuşmalarda konuşmadan önce konur. Misâl:
Ali sordu:
— Sen bu kitabı okudun mu?
TIRNAK İŞARETİ:
Cümlede dikkati çekmesi istenen sözlerin başına sonuna konduğu gibi, başkasına ait yazı ve sözden nakledilen kısımla Rabbani "rahmetullahi aleyh", müctehid idi gibi.
PARANTEZ:
Cümle içinde geçen bir sözün, o cümleden ayrı bir açıkla dildeki karşılığını, yahut başkasından nakledilen kısımları içine alır: Namazı doğru (ta'dilli erkân ile) kılmalıdır gibi.
KÖŞELİ PARANTEZ:
Bir yazıya başka yerden yapılan açıklayıcı ilâveleri göster parantez içine yerleştirilmiş, dışında-kileri çerçevelemede kullanılır. Misâl:
Orucun farzı üçtür. (İbni Âbidin'de [ve Dürr-i Yekta'da] böyle yazmaktadır.)


****************
Doğru yazmak
DOĞRU YAZMAK

Nasıl yazacağım?

Yazmaya başlarken bunu sorarız kendi kendimize. Çok basit kurallar, iyi yazmanızı sağlar. En azından yazdıklarınızın iyi görünmesini, iyi okunmasını sağlar. Bu iyi okunma ve görünme, kuşkusuz içerikle ilgili değil. Burada kastedilen biçimsellik. Yazarken biçimle ilgili uymamız gereken belli başlı bazı kurallar var. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

BUNLARI YAPIN


Mutlaka sık sık paragraf yapın. Paragrafsız bir yazı upuzun ve ürkütücü bir duvara benzer. Böyle bir duvarı kimse görmek istemez. Yazınızı da kimse okumak istemez.

Her noktalama işaretinden sonra, (yani virgül, nokta, üst üste iki nokta, soru ve ünlem işaretleri gibi) bir boşluk (yani espas) bırakın. Bunu yapmazsanız cümleleriniz ve sözcükleriniz karmakarışık bir koyun sürüsüne benzer. Hiç birini diğerinden ayıramazsınız.



Ne kadar sade yazarsanız o kadar güzel görüneceğinden emin olun. Yani mümkün olduğu kadar az noktalama işareti kullanın. Gereksiz tırnaklardan, parantezlerden, çizgilerden, şapkalardan kaçının. Noktalama işaretlerini sadece gerektiğinde ve zorunlu olduğunuzda kullanın ki onların da kıymeti bilinsin.

İmla kurallarına mutlaka uyun. O kurallar dilin birliğini ve düzenini sağlar. Yazdıklarınızın okuyan herkes tarafından anlaşılmasını sağlar. Bilmediğiniz bir imla kuralı olursa diye, yanınızda bir "imla kılavuzu" bulundurmanız sizi küçük düşürmez.

Kısa cümleler okunma açısından büyük avantaj sağlar. Tamam, uzun cümleler kurup ne kadar usta yazar olduğunuzu göstermek isteyebilirsiniz. Ama art arda sıralanmış onlarca sözcüğün insan beynine anlamlı bir mesaj göndermesi, birkaç sözcüğün göndermesinden daha zordur.

Artık çoğumuz bilgisayarlarda, klavyeleri kullanarak yazıyoruz. Yazı büyüklüğünüzün (yani punto) ve yazı karakterinizin (yani font), kullandığınız dile uygun olmasına özen gösterin. Çok küçük de olmasınlar, çok büyük de. Unutmayın yazınız binlerce bilgisayarda açılacak. Her yerde aynı düzenlilikte görünmesi, sık kullanılan yazı tipleri (font) ve normal ölçülerde bir punto seçmenizle mümkün olabilir.

Boşluklar çok önemlidir. Yukarıda her noktalama işaretinden sonra boşluk bırakmanız önerildi. Yazınızın bütününün biçimsel olarak sıcak görünmesi için, yanlardan, alt ve üstten de uygun boşluklar bırakmalısınız. Derli toplu bir görüntü, karmaşa karşısından her zaman avantajlıdır.

Yazıda bazı durumlarda başlık (yani belirleyici, vurgulayıcı sözcük ya da sözcükler) kullanırız. Bunların dikkat çekmesi için yazının bütününden farklı bir font ve punto ile yazılmaları gerekir.

DOĞRU SÖZCÜKLER


İmla kurallarına mutlaka uymalısınız. Türkçe’de bazı sözcükler söylenişlerindeki kolaylık ve alışkanlığın yazı diline de yansıması sonucu yanlış yazılıyor. Bunları yaparsanız, yazınızı okuyan sizin için “acemi” diye düşünür. “Acemi” bir yazar olarak adlandırılmamak için şu sözcüklerin yazılışına mutlaka dikkat edin:

Yanlız değil yalnız yazmalısınız

Yalnış değil yanlış yazmalısınız

Çünki değil çünkü yazmalısınız

Herkez değil herkes yazmalısınız

Kurdela değil kurdele yazmalısınız

Meyva değil meyve yazmalısınız

Makina değil makine yazmalısınız

Sarımsak değil sarmısak yazmalısınız (Kaynak TDK Türkçe Sözlük)

Fasulya değil fasulye yazmalısınız

Ambülans değil ambulans yazmalısınız

Akedemi değil akademi yazmalısınız

Deklerasyon değil deklarasyon

Papuç değil pabuç yazmalısınız

Otobos değil otobüs yazmalısınız

Orjinal değil orijinal yazmalısınız

Konservatuar değil konservatuvar yazmalısınız

Alimünyum ya da aliminyum değil alüminyum yazmalısınız

Sovan değil soğan yazmalısınız

Kapora değil kaparo yazmalısınız

Prosedir değil prosedür yazmalısınız

traş ve heykeltraş değil tıraş ve heykeltıraş yazmalısınız

dokuman değil doküman yazmalısınız

Labaratuvar veya labaratuar değil laboratuvar yazmalısınız

Acenta değil acente yazmalısınız



ESPAS


İmla kurallarımızın en çok ihlal edilenlerinden ya da yanlış kullanılanlarından biri ayrı yazılması gereken eklerin bir türlü yazılmamasıdır. Dahi (üsteleme) anlamına gelen de’ler, da’lar ve ki’ler kullanıldıkları sözcükten bir boşlukla (espas) ayrılır. Yani “Ben de geleceğim” yazmalısınız. “Bende geleceğim” yazarsanız yanlış olur. “Ben de” deki bu de eki dahi anlamındadır. “Öyle sevdim ki, kimse inanamadı” yazmalısınız. “Öyle sevdimki kimse inanamadı” yazarsanız yanlış olur.

Soru ekleri de bağlı oldukları sözcükten bir boşlukla ayrılır. Bu ekler mi, mı, mu şeklinde olabilir. Yani şöyle: “Ben de geleyim mi?” Burada “mi” bir soru ekidir. Yapayım mı, seveyim mi... Gibi...

ÜNLÜ VE ÜNSÜZLER


Türkçe’de bazı harflere ünlü, bazılarına ünsüz denir. Sesli ve sessiz harfler tanımı da kullanılır. Sesli harfler a, e, i, ı, o, ö, u, ü’dür. Sessiz harfler ise kalan 21 harf. Sessiz harfler kendi aralarında "sert" ve "yumuşak sessiz" olarak ayrılırlar. f, ç, h, p, k, s, ş, t sert sessiz harflerdir. Kalan sessizler ise "yumuşak sessiz". Sert sessizlerle biten sözcüklere bir ek yapılacaksa, bu ek de mutlaka sert sesiz bir harfle başlamak zorundadır. Örneğin “otobüsdeki” sözcüğü yanlıştır. Çünkü otobüs'ün son harfi s sert sessizdir. Bu nedenle de ekinin "te" şeklinde kullanılması gerekir. Yani doğrusu “otobüsteki”. Peki, sert ve yumuşak sessizleri nasıl ayıracağız? Kullanabileceğiniz en basit yöntem “FISTIKÇI ŞAHAP” yöntemidir. Bu iki sözcükteki sesli harfleri çıkarın. Yani I’ları ve A’ları. Kalan harflerin tümü sert sessizlerdir. Eğer ekleyeceğiniz sözcüğün son harfi fıstıkçışahap’ı oluşturan sessizler arasında varsa, ek de sert sessizlerden, yani fıstıkçışahap içindeki harflerden (f. s, t, k, ç, ş, h , p) biri ile başlamalıdır.

ŞAPKA VE ÜNLEM


Şapka inceltme ya da uzatma işaretidir. Bazı sesli harflerin üzerine konur. A, u, i gibi. Amacı, bu harfin uzatılarak ya da iki taneymiş gibi okunması gerektiğini göstermektir. Yani şapkalı bir a harfi gördüğünüzde bunu aa gibi okursunuz. Türkçe’ye özellikle Arapça ve Farsça dillerinden giren sözcüklerdeki anlam karışıklığını önlemek amacıyla uzatma işareti kullanmak gerekiyor. Hala yazdığınızda bu sözcüğün babanın kız kardeşini kastettiği anlaşılır. Ama hâlâ yazarsanız bu devam eden, süregelen, devam etmekte olan anlamındadır. Aynı şekilde kar yazarsanız, meteorolojik bir olay anlaşılır. Kazanmak, çoğaltmak, artırmak anlamına gelen kâr’ı kastediyorsanız kâr yazmalısınız. Uçurum anlamındaki yar ile sevgili anlamındaki yâr’i de bir şapka ayırır. Genel kural olarak şapka bu üç sözcükte kullanılır. Çünkü hala ile hâlâ'yı, kar ile kâr'ı, yar ile yâr’i birbirinden ayırmak gerekir. Ama örneğin reklam yazarken şapkalı da yazsanız, şapkasız da o sözcüğün reklam olduğu anlaşılır. Yazının sade olması bakımından gereksiz ve sık şapka kullanılmaması yerindedir. Yazıyı illa "süslemek" istiyorsanız kullanın.

Yine yazının sadeliği, kolay okunması bakımından sık sık ünlem işareti (!) ve soru işareti (?) kullanmak da gereksizdir. Kurduğunuz cümle zaten bir vurgu içermiyorsa siz sonuna istediğiniz kadar ünlem işareti koyun istediğiniz etkiyi sağlayamazsınız. Ama yeterli vurgu varsa, ünlem işareti koymaya bile gerek kalmaz.

ŞU HAİN EKLER


Özellikle yabancı sözcükler ve kısaltmalara yapılan eklerde hatalı kullanım çok yaygın. Örneğin IMF kısaltmasına den, ye, nin benzeri ekler yapıldığında bu kısaltmanın orijinal okunuşuna göre mi, yoksa Türkçe okunuşuna göre mi ek yapılacağı kestirilemiyor. Doğrusu eki Türkçe okunuşuna göre yapmak. Yani IMF kısaltmasının son harfi "f" olduğuna göre yapılacak ekin de bu yumuşak sessiz harfe uygun olması gerekir. IMF’e (okunuş şekli orijinal ef’ten) yazılışı ya da söylenişi yanlıştır. Doğrusu IMF’ye (okunuş şekli Türkçe fe) olmalı.



NE ZAMAN AYRI NE ZAMAN BİRLEŞİK ?


Türkçe’de 1980 döneminde başlayan ayrı mı yazmalı, birleşik mi yazmalı konusundaki kaos hâlâ sürüyor. Örneğin "karabahtım" mı yazılmalı, "kara bahtım" mı yazılmalı gibi. Bu tartışmanın temelinde sözünü ettiğimiz dönemde ülkemizdeki dilbilimciler arasında ortaya çıkan "öztürkçe", "canlı ya da yaşayan Türkçe" bölünmesi yatıyor. Öztürkçe’yi savunanlar genellikle birleşik, "yaşayan Türkçe"yi savunanlar ise ayrı yazımdan yanadır. Genel kural olarak, eğer iki ayrı sözcük birleşip yeni ve bambaşka anlamlı bir sözcük oluşturuyorsa birleşik yazılmalıdır. Örneğin, sivrisinek, anamuhalefet, karabasan, kardelen, tümdengelim, ortaokul, altyapı, üstgeçit, karadelik gibi...



GELİYİM Mİ, GELEYİM Mİ ?


Sık yapılan yanlışlardan biri de bu. Yani soru eklerindeki ilgeçlerin (edatların) yanlış kullanımı. Geliyim mi, söyliyeyim mi, ağlıyayım mı, başlıyayım mı, yatırıyım mı demek ya da yazmak yanlıştır. Doğrusu geleyim mi, söyleyeyim mi, ağlayayım mı, başlayayım mı, yatırayım mı olmalı...



ŞİİR VE NOKTALAMA İŞARETLERİ


Sık yapılan bir başka hata şiirlerde dize sonlarında virgül kullanılması. Yapısı gereği şiirde bir dize ya bir cümledir ya da alt dizelerde tamamlanacak olan bir cümlenin parçasıdır. Bir cümle olması halinde dize sonuna virgül değil nokta konulur. Ki bu da şiirin görselliği, estetiği ve anlatım kaygısı bakımından illa gerekmez. Ustaların noktalama işareti kullanmadan yazdığı pek çok güzel şiir olduğunu hatırlayın. Bir cümlenin parçası olması halinde ise her dizenin sonuna virgül koymak, bir yandan anlamı karmaşıklaştırır, söylemi zayıflatır, bir yandan da görselliği içinden çıkılmaz hale getirir. Eğer şiirde bölünmüş bir cümleden oluşan birden çok dize varsa, anlamı zayıflatmamak, söylem kaybının önüne geçmek amacıyla virgül kullanılabilir. Ama "bu dize bitti, cümle bitmedi, alt dize ya da dizelerde sürüyor" mantığıyla her dize sonuna virgül koyarsanız estetikten, içerikten ve okuma kolaylığından ödün vermiş olursunuz.



BOL NOKTA BOL HATA


Türkçe imla kılavuzunda "yan yana iki nokta" şeklinde bir noktalama işareti yok. Ama "yan yana üç nokta" Türkçe imlasında yer alan bir noktalama işareti. Bunu unutmayın. Milli edebiyat akımının ilk dönemlerinde Latin alfabesine geçişin karmaşası içinde kimi yazarların kullandığı "yan yana iki nokta" yanlışı kısa sürede düzeltildi. Çoğu zaman düzyazıda, özellikle şiirde yapılan bir başka nokta hatası "yan yana üçten çok nokta" ya da "sıralı nokta" koymak. "Sıralı noktalar", kural olarak, bir metinde "bilerek ya da eksik bilgilenme nedeniyle" atlanan veya çıkarılan bölümleri belirtmekte kullanılır. Ya da bir yazının içine herhangi bir metinden bir bölüm alındığında, alınan bölüm metnin başından değil başka bir yerinden başlıyorsa, bunu belirtmek için "sıralı nokta" kullanılır. Siz, şiir ya da düzyazınızdaki cümlelerin sonuna "anlamı ve söylemi güçlendirme" kaygısıyla "üçten fazla" noktayı sıralarsanız, ortaya çıkan anlam budur: Yani kastınızdan çok uzak ve tümüyle yanlış bir anlam.



NİDÂ'YI NÂDİM ETMEYİN


Nidâ, bildiğiniz gibi, ünlem işareti. Cümlelerin sonlarında korku, şaşkınlık, hayret, üzüntü benzeri güçlü duyguları belirtmek için konulur. Bağırma, haykırma, isyan etme, zafer düzeyindeki bir sevinci belirtme gibi güçlü duguysallık ve şiddet içeriği bulunan cümleler de ünlem işaretiyle bitirilir. Bilinmeyen, belirlenemeyen, anlam verilemeyen durumların ifade edildiği cümlelerin sonuna bunu vurgulamak amacıyla yine ünlem işareti konulur.

Sık yapılan bir hata, ya da yanlış anlama nedeniyle başvurulan bir yöntem, bu tür cümlelerde güya anlamı güçlendirmek, vurguyu artırmak amacıyla art arda ünlem işaretinin kullanılması. Oysa art arda iki ya da üç ya da dört ya da daha fazla ünlem işareti Türkçe'nin noktalama işaretleri arasında yer almaz. Ünlem işareti bir kez kullanılır ve istenilen vurguyu yapar. Eğer cümleniz zaten doğuştan vurgusuzsa sizin art arda ünlem işareti koymanız onu ne güçlendirir ne de kurtarır. Olsa olsa zayıflığını iyice ortaya çıkarır. Bir yandan da bu kadar kalabalık "nidâ" bir "nidâ"yı "nâdim" eder. Yani üzer.

Şimdilik bu kadar. Kolay gelsin


Kaynak: Edebiyat Türk