İzmir Akropolleri

İzmir Akropolleri


Akropol (Merkez)

İzmir’de
(Smyrna) yapılan arkeolojik araştırmalar yöredeki ilk yerleşimin
MÖ.3000 yıllarında, bugün Tepekule denilen Bayraklı yakınındaki yerde
kurulduğunu göstermiştir. M.Ö 2000–1200 yılları arasında yaşamış olan
Hitit Krallığı’nın etkisi altında kalan Smyrna, Hitit Devleti’nin M.Ö
1200 yılında Frigler tarafından yıkılmasından sonra MÖ. XI. yüzyılda
Yunanistan’dan gelen göçmenler tarafından işgal edilmiştir. Bundan sonra
Pagos Dağı’nın (Kadifekale) büyük bir bölümü liman çevresi ile akropol
arasındaki alana yayılmıştır. MÖ. VII. yüzyılda Lydialıların ele
geçiremediği bu şehri Kral Alyattes yakıp yıkmış, burada yaşayan halk da
Smyrna’yı bırakarak çevre köylerine dağılmışlardır. Yörenin MÖ. V.-IV.
Yüzyıllar arasındaki tarihi kısmen karanlıktır. Büyük olasılıkla, diğer
İon kentlerinde olduğu gibi Pers egemenliğine girmiş ve tiranlar
tarafından yönetilmiştir.

Büyük İskender’in Çanakkale yöresinde Pers kralı Darius’u yenişinden
sonra (M.Ö.333) Anadolu’nun büyük bölümü Makedonyalıların egemenliğine
girmiştir. Böylece İonia’da olduğu gibi Smyrna da Hellenistik dönemde
gelişmiş, nüfusu artmış ve zenginleşmiştir. Bu arada da kent Pegas Dağı
(Kadifekale) eteklerinden ovaya doğru yayılmaya başlamıştır. Büyük
İskender bir bakıma Smyrna’nın da kurucusu sayılmıştır.

Mitolojik bir öyküye göre Pagos dağında avlanmaya giden Büyük İskender,
bir ağacın altında uyuya kalmıştır. Orada gördüğü rüyada kendisine
Smyrna’nın buraya taşınması öğütlenmiştir. Bunun üzerine Claros’daki
Apollon kâhinlerine danışmış ve şu cevabı almıştır: “Kutsal Meles
ötesinde Pagos’a yerleşmeye gidecek olan bu insanlar üç veya dört kez
mutlu olacaklardır.”

Nitekim M.S.244–249 yıllarında Philippus döneminde basılmış bir Roma
sikkesinde Büyük İskender’in Pagos dağında ağaç altında uyurken iki
tanrıçanın rüyasına girmesi görülmektedir.

Pausanias’dan öğrenildiğine göre bu olaydan sonra Büyük İskender’in
isteği üzerine kent Bayraklı’dan akropol olarak nitelenen Kadifekale’ye
taşınmış ve İmparatorun kumandanlarından Lysimakhos bununla
görevlendirilmiştir. Bundan ötürü de Smyrna’nın çevresinde akropolü
kuşatan Lysmakhos ismi ile tanınan surlar yapılmıştır.

İonia
bölgesi antik kentlerinden Smyrna, İzmir körfezi’nin kuzey-doğusunda
yaklaşık 100 dönümlük bir alana yayılmıştır. Buradaki ilk yerleşmenin
başlangıcını bulabilmek amacıyla Bayraklı yakınında Tepekule’de,
akropolde yapılan kazılar M.Ö. V.-I. yüzyıllara inen kalıntıları ortaya
çıkarmıştır. Buradaki ilk araştırmalara 1824–28’de Prokesch von Osten
başlamıştır. Avusturya Arkeoloji Enstitüsünün 1930’da başlattığı
kazıları ise Fransız Miltner sürdürmüştür. Böylece Yamanlar Dağı’nın
eski bir yerleşim alanı olduğu anlaşılmıştır.

İzmir Akropolündeki araştırmalarda da dikdörtgen yapı kalıntıları,
kayalara oyulmuş temeller ortaya çıkmıştır. Ord. Prof. Dr.Ekrem
Akurgal’ın Prof. James Cook ile beraber (1948–1951) de başladığı
kazılarla Smyrna’nın tarihi gün ışığına çıkmıştır. Daha sonra E.Akurgal
1966’ya kadar kazıları yalnız yürütmüştür. Yakın zamana kadar da eşi
Doç.Dr. Meral Akurgal çalışmaları sürdürmektedir. E.Akurgal, Athena
Mabedi, su kemerleri (akuadük) ve antik evlerin yanı sıra çok sayıda
M.Ö.3000-2500’e tarihlenen kalın çizgili, kaba hamurlu çanak çömlek
çıkmıştır.

Kalıntıların bazılarının Troia I ve Troia II yapı katları ile aynı
dönemde yapılmış olmaları dikkat çekicidir. İonia bölgesinde sıkça
rastlanan, Helenistik çağda yapılmış çok odalı evlerle burada da
rastlanılmıştır.

Akropolün surlarının uzantıları Basmane garından Tilkilik ve Altın
park’a giden yolun başlarında görülmektedir. Kadifekale’de pek az örneği
kalabilen surlar genellikle Orta Çağ’a ait olup bunların alt
tabakalarında Helenistik Çağ’a ait izler görülmektedir.
Gezginlerin ve tarihçilerin değindiği tiyatro, stadion gibi yapıların
yerlerini, ne şekilde olduklarını öğrenebilmek oldukça zordur. Bunlardan
tiyatro 1950’li yıllarda rahatça görülebildiği halde günümüzde yeni
yapılanmalardan ötürü tamamen kaybolmuştur.

Smyrna’nın antik yıllarına ait akropol kalıntıları yeni caddelerin
açılışında ve temel kazıları sırasında rastlantı sonucu ortaya
çıkmıştır. Eşrefpaşa Caddesi yeniden düzenlenerek açılırken antik
tarihçilerin değindiği antik yol ile karşılaşılmıştır. Günümüzde,
Eşrefpaşa Parkı içerisinde kalıntıları görülen antik yol doğu-batı
yönünde uzanan iki kutsal yolun daha bulunduğunu belirttiği gibi
bunların denizden gelen esintilerin aracılığı ile kenti serinlettiği de
ileri sürülmüştür.

Smyrna’da
Roma döneminde yapılan yapılar da yeni inşaatlar arasında gözden
kaybolmuştur. Pagos Dağı’nın (Kadifekale), akropolün kuzey-batı
eteklerinde olan tiyatro ile stadiumun yakın tarihlerde görülebilen
Cavea’nın destek duvarları, oturma kademelerine uzanan tonozlu geçit
gibi izleri de ortadan kalkmıştır. Bugünkü Basmane istasyonundan
yukarıya doğru çıkıldığında 1922 yangınından kurtulabilen eski evler
arasında kalmış olan bu kalıntıların olduğu yer uzun süre büyük bir
çukur olarak kalmıştır. Ancak kentin plânsız gelişmesi burasının evlerle
dolmasına neden olmuştur. Bugünkü İzmir’de Namazgâh (Tilkilik) Roma
Agorasında peş peşe yapılan kazılar, o dönemle ilgili kalıntıları ortaya
çıkarmıştır.

Rudolf Naumann ve Selahattin Kantar’ın, Türk Tarih Kurumu ile Eski
Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü adına 1932–1941 yıllarında akropolde
sürdürdüğü kazılarda agoranın 120 x 80 m. ölçüsünde bir dikdörtgen
avlusu olduğu, doğu ve batısında da ikişer katlı stoaların olduğu
anlaşılmıştır. Stoalar iki sütun dizisi ile üç’e bölünmüştür. Bunların
arasındaki yapılar17.50 m. genişliğindedir. Burada halen devam eden bu
kazıdan çıkarılan Poseidon-Demeter heykel grubu İzmir Arkeoloji
Müzesindedir. M.S.178 depreminde kent ile birlikte akropoldeki yapılar
yıkılmış, ancak Marcus Aurelleus Smyrna’yı yeniden yaptırırken yıkılan
Stoa’nın batı kolonları üzerine karısı II.Faustina’nın portresini
koydurmuştur.

Agoradaki çalışmalar; agora meydanı, kuzey kapısı, bazilika altı, batı
yapısı (stoa), antik çarşı olmak üzere beş yerde kazı, restorasyon,
arkeolojik temizlik ve çevre düzenlemesi şeklinde sürdürülmektedir.


Pergamon Akropolü (Bergama)

Antik
Mysia Bölgesi’nin önemli kentlerinden olan Pergamon, akropolün
bulunduğu tepenin eteklerinden başlayarak ovaya doğru yayılmıştır.
Akropolün bulunduğu tepenin iki yanından akan, Bakırçay Irmağı’na
(Kalkos) dökülen (Selinos) ve Kestel (Keitos) çaylarının verimliliğini
arttırdığı topraklar Antik Çağın gözde kentlerinden bir olmasını
sağlamıştır. Bergama Çayı’nın (Selinos) ikiye ayırdığı kent, doğal
kaynaklar ile çayların çevresindeki düzlüklerde günümüzde Musalla
Mezarlığı denilen yere kadar uzanmıştır.

Pergamon Akropolünün 392.3 m. yüksekliğindeki dik yamaçları kentin
denizden uzak oluşundan dolayı göçlerden etkilenmemiştir. Bununla
birlikte Pitane (Çandarlı) ve Dikili Körfezi’ne yakın oluşu, batıda
Kaiko Vadisi’ni izleyen yolun Akhisar’a (Thyateria) ulaşmasıyla da Kral
Yolu ile bağlantısı sağlanmış ve bu da kenti önemli kılmıştır.

Bergama akropolü ve çevresinde arkeolojik araştırmalara XIX. yüzyılın
ikinci yarısında başlanmış, araştırmacılar özellikle Kızıl Kilise ile
ayakta kalabilmiş bazı kalıntılar üzerinde durmuşlardır. Bergama’ya
1865’te gelen C.Humann, Dr.Nikola Ballis ile akropole çıkarak kireç
ocaklarında eritilen mermerleri görmüşlerdir. Bundan sonra C.Humman
1876’da Berlin Müzesi Müdürü olan Dr.A.Conze ile yöreyi incelemiş,
bulduklarını Berlin Antiktepe Müzesi’ne göndermiştir.

C.Humann’ın A.Conze, Bohn ve Schuhhardt’la birlikte 1883–1885 Aralık
ayına kadar sürdürdüğü kazılarda İmparator Trayan’ın yaptırdığı teras
üzerindeki tapınak, tiyatro ve yukarı agora kazılmıştır. C.Humann, Zeus
Mabedinin kabartmaları ile Athena Mabedinin mimari parçalarını Berlin’e
götürmüştür.

Bergama
kazılarını 1900–1912 yıllarında Dörpfeld yürütmüş, A.Conze ile Hepding
de kazı gurubunda yer almıştır. Gymnasium, Attalos Evi, aşağı agora ve
büyük yapının yer aldığı alan ortaya çıkarılmıştır. 1912–1913 yıllarında
ise Prof.Hubert Knachfuss ile İsviçre’li arkeolog Prof.Schazmann
akropolün değişik yerlerinde kazılar yapmıştır. Bergama’daki altıncı
dönem kazılarını Berlin Müzeleri Müdürü Th.Wiegand yönetmiş, 1927–1929
yıllarındaki kazılarda akropoldeki saraylar ile depolar ortaya
çıkarılmıştır. Aynı zamanda Priene, Milet ve Didim kazılarını da yürüten
Th.Wiegand, 1928–1938 yılları arasında da Asklepion alanı ile
bazilikanın bulunduğu bölümlerde de araştırmalarını yapmıştır.

Bergama’da yapılan araştırmalarda bulunan kalıntılar, keramikler ve
aletler yöredeki yerleşmenin Neolitik Çağda başladığını göstermiştir.
Akropolün eteklerindeki toprak dolgular arasında bu döneme tarihlenen
taş bıçaklar, Üvedik Tepe’de nefrit taşından bir balta bulunmuştur.
M.Ö.4000’e tarihlenen bu eserleri Bronz Çağa ait vazolarla keramikler
izlemiştir. Arkaik dönemde küçük bir yerleşim olan ancak bu dönem
kalıntılarının çok az olduğu, Pergamon’dan buluntular akropolde M.Ö.800
yıllarında bir yerleşim olduğunu göstermiştir.

Helenistik dönemde en parlak çağını yaşayan Pergamon akropolünde Traian
Mabedi, Dionysos Mabedi, Demeter Mabedi, Aşağı, Orta ve Yukarı
Gymnasiun, Tiyatro, Heroon, Hamamlar, Zeus Sunağı, Athena Kutsal Alanı
ve Mabedi, Asklepios Mabedi, Kybele Kutsal Alanı, Hera Kutsal Alanı,
Propylon, Çeşme, Pergamon Kütüphanesi, Yukarı Agora, Aşağı Agora,
Serapion (Bazilika), Saraylar ve Peristyl Evler bulunuyordu.